Goden, gemmen en geluk - Romeinse zegelringen van de Limes

Vanaf zondag 28 april doet het Leiderdorps museum mee aan een mini-tentoonstelling met als titel “Goden, gemmen en geluk, Romeinse zegelringen van de Limes”. In twaalf plaatsen gelegen langs de Limes (Romeinse grens) in Zuid-Holland zijn in musea “gemmen” tentoongesteld. Ook het Leiderdorps museum gaat twee gemmen exposeren in zijn Romeinse vitrine.

Wat is een gem?

Gemmen zijn kleine gesneden stenen uit de oudheid en ze zijn daarmee een vorm van kunst. Zo’n steen is vaak niet groter dan een vingertopje en is met grote precisie bewerkt met een afbeelding. Op de steen zijn voorstellingen van goden of dieren of scenes uit mythologische gebeurtenissen uitgebeeld. Maar ook vorstenportretten, dieren en magische tekens kunnen de stenen versieren.

Het vakmanschap om deze gemmen te bewerken stond al in de oudheid op een hoog niveau. De Romeinse steensnijders hebben de technieken overgenomen van de Grieken.

De Romeinse gem

Het dragen van een in een ring gevatte gem was in eerste instantie voorbehouden aan heersers, senatoren en andere hooggeplaatsten, maar in de Romeinse keizertijd werd het dragen van een ring met een steen een grote rage. Met het oprukken van de Romeinen, uiteindelijk tot aan de Limes, kwamen de dragers van de zegelringen ook in het gebied van de Rijn. De gemmen die zijn gevonden langs de Limes zijn vrijwel allemaal afkomstig uit de legerkampen langs de Rijn.

De zegelring

De ring was niet alleen een sieraad maar werd ook gebruikt om te “zegelen” in zachte materialen zoals klei en lood.
De keuze van het materiaal werd deels bepaald door de sociale klasse van de drager en het geld dat hij te besteden had. Minder vermogenden droegen in hun ringen stenen gemaakt van gekleurd glas. Had men meer te besteden dan waren de bewerkte stenen van jaspis, onyx of agaat. De kleur van de steen had een betekenis. Zo stond blauw voor vrede en wijsheid, groen voor vruchtbaarheid en rood genezing van verwondingen. De ring zelf kon zijn gemaakt van goud, zilver of het goedkopere lood, zink of brons.

De gem met godin Victoria

In de Romeinse vitrine in het Leiderdorps museum is op een rode steen de gevleugelde godin Victoria afgebeeld op de gem. Victoria is weergegeven met vleugels en gekleed in een chiton (twee lappen stof vastgemaakt met pinnen). De steen, uit de tweede eeuw na christus, is van kornalijn met kleine insluitsels van mangaanoxiden. De afbeelding is een verdiepte uitsnede in de steen, een techniek die ook bekend staat als “intaglio”.

De steen is, zonder de bijbehorende ring, gevonden bij opgravingen in de zuidoostelijke oeverzone van het kanaal van Corbulo in Matilo in de wijk Roomburg in Leiden.

Victoria, de gepersonifieerde godin van de overwinning in de Romeinse mythologie, was nauw verbonden met de oorlogsgod Mars. Haar betekenis groeide gestaag naarmate het Romeinse rijk zich uitbreidde. In het Oude Rome werd ze al vanaf de vroegste tijden vereerd. Ook in andere gedaanten werd Victoria afgebeeld.

Het meest bekende beeld, dat keizer Augustus aan haar wijdde, toonde een jeugdige, gevleugelde vrouw met een krans van palmbladeren in haar handen. Victoria’s verering was wijdverspreid in Italië. Triomferende generaals organiseerden spelen ter ere van haar na hun overwinningen. Op Romeinse munten en in kunstwerken is haar beeltenis vaak te vinden.

Paarden gem

De tweede gem die in de vitrine te zien is heeft geeft in een paarse kleur een tweetal paarden weer die water drinken uit een trog. De steen is gevonden in het park Matilo tijdens opgravingen in 1995-1997.

De tentoonstelling

De beide gemmen zijn tot en met 15 september in het Leiderdorps museum te zien. Ook in Bodegraven, Zwammerdam, Alphen, Hazerswoude, Leiden, Valkenburg, Katwijk en Voorburg, zijn in musea gemmen te bewonderen.

Bob Reidsma