Bijzondere kennismaking met Leiderdorpers tijdens 80-jarige oorlog

Aanvankelijk mikten ze op een boekje van zo'n 80 tot 90 pagina's. Het zijn er 432 geworden. "Je komt gaandeweg tot de ontdekking dat er zo ontzettend veel materiaal is, je zou er een hele serie van kunnen maken." Aan het woord is de Leiderdorpse historicus Dick de Boer. Samen met een team van geschiedenisliefhebbers heeft hij het boek 'Leiderdorp tijdens de 80-jarige oorlog' geschreven, dat volgende week maandag officieel gepresenteerd wordt in de Dorpskerk.

Door: Corrie van der Laan

Het boek heeft als ondertitel 'Schetsen van een dorpssamenleving'. En dat dekt precies de lading, stelt De Boer. "Het is gelukt om heel dicht op de huid van de mensen uit de zestiende en zeventiende eeuw te komen. Je ziet de kleine conflicten, het drama als ze een kind verliezen. Tegelijkertijd leggen we ook steeds de relatie tussen die dorpsgemeenschap en de grote problemen die speelden in de wereld eromheen."

Oud schrift

De kiem voor het boek werd jaren geleden gelegd. Dick de Boer, die zich in Leiden specialiseerde in Middeleeuwse geschiedenis en in 1992 als hoogleraar werd benoemd aan universiteit van Groningen, keerde na zijn emeritaat terug naar de Randstad en streek neer in Leiderdorp. Zijn echtgenote werd al snel actief bij de Leiderdorpse Volksuniversiteit en lijfde hem in om een cursus Oud Schrift te geven. Een vervolgcursus focuste op het ingewikkelde schrift van rond het jaar 1600 en dat mondde weer uit in een cursus 'Schrijf zelf geschiedenis' waarvan archiefonderzoek een belangrijk onderdeel was. Er bleek enorm veel fascinerend materiaal te liggen. Een klein groepje deelnemers besloot daar in te duiken met het doel de lotgevallen van Leiderdorpers in de Tachtigjarige Oorlog te beschrijven.

5 schrijvers, 9 hoofdstukken

Uiteindelijk heeft het schrijverscollectief zich beperkt tot negen hoofdstukken waarvan De Boer er vijf voor zijn rekening nam. Leidraden daarin waren de frictie tussen Leiden en Leiderdorp, de perikelen rond de herbouw van de Dorpskerk, het onderwijs en de cultuur. Daarnaast schreef hij de inleiding. De andere vier hoofdstukken staan op het conto van Hans Endhoven, Emil Broesterhuizen, Edward Sodderland en Willem Hovestreydt. Ieder heeft daarbij zijn eigen interesse en expertise ingezet. Voor Sodderland zijn dat de herbergen, waar het toen toch vrij kleine Leiderdorp een overvloed van had. Hovestreydt is een expert wat betreft de geschiedenis van Huis ter Does en schrijft over dit kasteel dat als enige in Leiderdorp het beleg door de Spanjaarden heeft overleefd. Endhoven doet al dertig jaar onderzoek naar de Leiderdorpse steen- en kalkfabrieken en geeft een inkijkje in het leven van steenmanager Verdoes. En Broesterhuizen heeft de archieven uitgepluisd voor alle mogelijke cijfers over de bevolking.

Vondsten

Het meeste studiemateriaal kwam uit het Leidse stadsarchief. Maar ook de archieven van de kerk en het Hoogheemraadschap waren goede bronnen. Soms brachten verwijzingen de schrijvers bij archieven in andere steden, vertelt De Boer. "In het Nationaal Archief in Den Haag, het Archief van Schiedam en het Utrechts Archief hebben we een aantal afgedwaalde stukken teruggevonden, bijvoorbeeld in de rubriek 'varia', maar ook in archieven van de Classis (de kerkprovincie) en in familiearchieven."

Een ware schat van informatie over het leven in het Leiderdorp in de decennia rond 1600 kwam uit de zogeheten Dingboeken, die bewaard zijn gebleven vanaf kort na 1564. Hierin werden conflicten tussen dorpsbewoners tot in smakelijke details genotuleerd.

De boedelinventaris van Louis van Renterghem was ook een gouden vondst. Van Renterghem was een Vlaming die naar Leiderdorp was gekomen om hier schoolmeester te worden. In de volkstelling kreeg hij het etiketje 'schamel volk'. De Boer: "Hij behoorde dus niet tot de notabelen en was niet rijk. Wat niet wegneemt dat hij het spectaculaire aantal van 26 boeken had en 'vier borden tafreelkes', oftewel schilderijtjes, aan de muur."

Omkooppoging

De Boer is zelf gestuit op een heel bijzonder brok informatie dat volgens hem "aanleiding zou kunnen geven tot een spectaculaire historische roman": een omkooppoging van Johan van Oldenbarnevelt, de raadspensionaris van de Staten van Holland. Het had allemaal te maken met de verkoop van Leiderdorp aan Leiden. Het geld daarvoor, duizend gulden, werd al in 1582 betaald aan de prins van Ligne, de Leiderdorpse ambachtsheer. Maar de daadwerkelijke overdracht kwam er maar niet van want de Staten van Holland bleven dralen met het geven van hun toestemming.

Na een jaar of tien besloot de stad Leiden de zaak vlot te trekken met kostbare cadeaus. De Boer: "De eerste informatie vond ik in een bundeltje papieren met kladrekeningen van Jan van Hout, de Leidse stadssecretaris. Daarin was sprake van zilveren schalen gevuld met gouden munten. Toen ik dat zag dacht ik: 'Aha, dat is de prijs van het smeren van de machine'." Gedegen detectivewerk bracht hem tot de conclusie dat een van de schalen aangeboden was aan Johan van Oldenbarnevelt. Die niet omkoopbaar bleek en het cadeau weigerde. Via een omweg kwam de schaal toch bij de familie Van Oldenbarnevelt: in 1595 (of misschien pas in 1597) werd de echtgenote van Johan verblijd met de gift. En – verband of niet - de overdracht van Leiderdorp was toen snel een feit.

Startletters

Niet alleen aan de inhoud maar ook aan het uiterlijk van het boek is veel aandacht besteedt. Vormgever Jan Kees Schelvis heeft er iets bijzonders van gemaakt. De bladzijden worden gescheiden door een blauwe 'rivier' en de startletter van elk hoofdstuk is in het lettertype van de Acte van Verlatinghe uit 1581 uit de drukkerij van Jan van Hout.

Het boek is verluchtigd met veel illustraties. Om die te vinden was nog niet zo eenvoudig; er is niet heel veel bewaard gebleven over het dorpse leven uit die tijd. "Gelukkig waren er twee schilders uit de parochie Leiderdorp, Jan Porcellis en Hendrik Antonissen, die hebben zitten schilderen aan de Hoge en Lage Rijndijk. Daar zijn wel tekeningen van die we hebben kunnen gebruiken."

Op de vraag wie de auteurs als potentiële lezers van het lijvige boekwerk zien, antwoordt De Boer: "We hopen iedereen. We hebben geprobeerd het zo te schrijven dat het voor iedereen leuk is om te lezen. Het is ook echt een primeur: het allereerste boek dat is geschreven over een dorp in de Tachtigjarige Oorlog."

Op maandag 18 november om 16.00 uur wordt het officiële eerste exemplaar van 'Leiderdorp tijdens de 80-jarige oorlog' uitgereikt aan burgemeester Laila Driessen tijdens een feestelijke bijeenkomst in de Dorpskerk aan de Hoofdstraat 19. Geïnteresseerden zijn welkom daarbij aanwezig te zien. Vooraf aanmelden via uitgeverij Ginkgo (tel. 071-5125636 of 06-82918875, e-mail uitgeverijginkgo@xs4all.nl) wordt op prijs gesteld.

Vanaf 18 november is het boek ook te koop bij boekhandel De Kler (Winkelhof) het Kijk- en Afhaalpunt (Hoofdstraat 164-166), de Volksuniversiteit Leiderdorp (Splinterlaan 156) en – na de heropening – het Leiderdorps Museum (Vronkenlaan 46).. Dankzij subsidies is de prijs slechts 29,95 euro.