Een deel van de Oranjewijk en het Doeskwartier-West van bovenaf gezien.
Een deel van de Oranjewijk en het Doeskwartier-West van bovenaf gezien. Foto: Wouter Hoeben

Laatste aflevering serie ‘ Van het gas af’: Van koploper naar hekkensluiter

Algemeen

In de serie ‘Van het gas af’ volgden het Leiderdorps Weekblad en Unity.NU vanaf eind 2018 hoe de Oranjewijk en het Doeskwartier-West de weg zochten naar een aardgasvrije toekomst. Die tocht begon veelbelovend maar liep uiteindelijk vast. Hieronder de 18de en laatste aflevering van deze serie met een terugblik op de afgelopen drie jaar.


Een veelbelovend begin

“ln 2050 moet heel Nederland aardgasvrij zijn. Een grote uitdaging waar gemeenten zich samen met bewoners, corporaties en leveranciers op voor moeten bereiden. De Oranjewijk biedt in onze gemeente goede kansen en is daarom de eerste wijk waar wij mee in gesprek gaan. Samen met u willen wij de mogelijkheden voor alternatieve warmtelevering onderzoeken.”

Met die woorden nodigde de gemeente Leiderdorp de inwoners van de Oranjewijk en het Doeskwartier-West uit voor een ‘inspiratiebijeenkomst’ in het gemeentehuis op 29 september 2018.

De ‘goede kansen’ waar in de uitnodiging over gesproken wordt, hadden te maken met een samenloop van omstandigheden. Al jaren was bekend dat de 60 jaar oude riolering in de wijk het einde van zijn levensduur bereikt had. Een tweede gegeven was dat als de oude rioolbuizen uit de grond gehaald worden, netwerkbeheerder Alliander meteen aan de slag wil met het verwijderen van de eveneens 60 jaar oude gietijzeren gasleidingen. En dan was er het plan voor de aanleg van de ‘Leiding over Oost’ tussen Rotterdam en Leiden: een ondergrondse pijpleiding die water dat in het Rotterdamse havengebied met industriële restwarmte tot het kookpunt wordt verhit naar hartje Leiden vervoert om het plaatselijke stadsverwarmingsnet mee te voeden. Het geplande tracé van deze warmterotonde liep door Leiderdorp en scheerde langs de Oranjewijk. Het bood een wenkend perspectief: in plaats van nieuwe gasleidingen zou je ervoor kunnen kiezen een warmtenet in de wijk te leggen dat dan aangesloten zou kunnen worden op de warmterotonde. Maar dan moeten de bewoners dat wel willen, “De keuze is aan u”, bezwoer de toenmalig verantwoordelijk wethouder Willem Joosten (VVD).

De inspiratiebijeenkomst werd druk bezocht. Ruim driehonderd bewoners kwamen naar het gemeentehuis. Vanzelfsprekend waren er volop vragen. Wat betekent de overstap naar aardgasvrij, wat moet er gebeuren in de straten en in de woningen. En vooral: wat gaat het kosten en wie gaat dat betalen. Een cruciale vraag, zeker in de Oranjewijk en het Doeskwartier-West met 90 procent eigen woningbezit.


Werkgroep

Maar toch, er was een positieve grondhouding te bespeuren. Positief genoeg om de volgende stap te zetten in het Project Oranjewijk. Dat was de formatie van een werkgroep met een twaalftal bewoners, enkele ambtenaren, een vertegenwoordiger van de woningbouwvereniging en een onafhankelijke voorzitter. De Werkgroep Oranjewijk kwam vanaf eind 2018 om de week bij elkaar om de plussen en minnen van verschillende alternatieven voor aardgas op een rij te zetten. Want aansluiten op de warmterotonde lag misschien voor de hand maar was zeker niet de enige optie, zo werd van begin af aan benadrukt.

Het werd een ingewikkelde klus waarbij de werkgroep ondersteuning kreeg van technisch adviesbureau DWA. Dat voerde een onderzoek uit naar de verschillende typen woningen in de betreffende wijken, de isolatiegraad en de bijbehorende warmtebehoefte.


Drie alternatieven

Het projectgebied, met ruim 900 woningen, is bepaald niet het eenvoudigste deel van Leiderdorp om van het gas af te krijgen, zo bleek uit het onderzoek. De Oranjewijk bestaat voor het overgrote deel uit rijtjeshuizen uit de jaren 60 en 70 van de vorige eeuw. De woningen zijn als regel matig tot slecht geïsoleerd, energielabel D, E, F of zelfs G. Dat geldt nog sterker voor het Doeskwartier-West waar een aantal van de oudste woningen in Leiderdorp staat. Er zijn hier drie alternatieven voor aardgas, melde DWA tijdens de tweede bijpraatbijeenkomst voor burgers begin juli 2019: hernieuwbaar gas als groene waterstof of biogas, de all- electric optie met warmtepompen of een collectief warmtenet. Eind 2019 verscheen het eindrapport waarin deze opties nader bekeken waren.

Hernieuwbaar gas is in theorie met een straatlengte voorsprong de prettigste oplossing. Het kan gewoon door moderne gasleidingen en in de woningen hoeft maar weinig aangepast te worden. Maar de praktijk wijst uit dat er niet genoeg hernieuwbaar gas beschikbaar is, nu niet en waarschijnlijk de eerstkomende decennia ook nog niet. Dus daar ging een streep door.

Voor een warmtepomp zijn de meeste huizen in de Oranjewijk niet geschikt, was het oordeel van DWA. De woningen moeten daarvoor heel goed geïsoleerd worden, wat in deze oude huizen een enorme opgave is. Daarnaast is in de meeste gevallen een nieuwe verwarmingsinstallatie nodig en de warmtepomp zelf is behoorlijk prijzig. Het gaat alles bij elkaar gemiddeld zo’n 40.000 euro per huis kosten, was in 2019 de berekening. Bovendien neemt alle apparatuur veel plek in en zal het elektriciteitsnet flink verzwaard moeten worden om al die warmtepompen van stroom te voorzien.

Een collectief warmtenet zou wel kunnen, mits dat water levert van minimaal 70 graden. Verregaand isoleren is dan niet nodig en de radiatoren zouden gewoon bruikbaar moeten zijn. Buiten de woning moet heel veel gebeuren voor de aanleg van het buizenstelsel maar in huis blijven de aanpassingen beperkt; er moet alleen plek gevonden worden voor de warmtewisselaar, waarin de warmte van het warmtenet aan het verwarmingssysteem in huis wordt afgegeven. Het prijskaartje: tussen de 12.000 en 20.000 euro per woning.


Advies

De Werkgroep Oranjewijk nam de conclusies van DWA over in het advies dat in december 2019 naar het college van burgemeester en wethouders ging: Neem op korte termijn het initiatief voor de ontwikkeling van een warmtenet. Het geeft de minste rompslomp voor de bewoners en is financieel het meest gunstig.

Wat de warmtebron voor dat warmtenet zou moeten worden, bleef een open vraag. Inmiddels was bekend dat de Leiding over Oost ernstige vertraging opliep maar, zo gaf de werkgroep als suggesties, je zou ook restwarmte van elders kunnen halen, of inzetten op andere bronnen als geothermie of warmte uit oppervlaktewater.

De werkgroep hamerde op het belang van een goede informatievoorziening richting de bewoners. Die moeten stap voor stap meegenomen in de warmtetransitie. Het moet voor hen financieel interessant gemaakt worden om over te stappen op een warmtenet en niemand mag daartoe gedwongen worden. De werkgroep adviseerde ook om een gedegen peiling onder de wijkbewoners te houden om vast te stellen of er genoeg draagvlak is.


Peiling

Begin 2020 werd inderdaad een peiling gedaan en in april van dat jaar lagen de resultaten op tafel. Wethouder Rik van Woudenberg (D66), die inmiddels Willem Joosten was opgevolgd, kon tevreden constateren dat 90 procent van de 300 respondenten op de hoogte was van het onderzoek naar de warmtetransitie in de wijk. 

Minder hoopgevend was het antwoord op de vraag ‘Met de kennis die u nu heeft, naar welk alternatief voor aardgas gaat uw voorkeur uit?’ Slechts 30 procent kruiste hier ‘aansluiten bij een collectief warmtenet’ aan. Bijna de helft gaf aan het liefst gewoon aardgas te willen houden.

Van Woudenberg was er niet door uit het veld geslagen: “In 2050 moet iedereen van het gas af zijn maar dat is natuurlijk nog heel ver weg. Dat veel mensen willen houden wat ze hebben, waar ze bekend mee zijn, vind ik niet vreemd. Maar op een gegeven moment zal men zich gaan realiseren dat aardgas eindig is. En als er dan een warmtenet ligt, of we kunnen dat aanleggen, zullen meer mensen bereid zijn over te stappen. Duidelijk is dat er nog veel werk verzet moet worden. Niet alleen om daadwerkelijk een warmtenet aan te leggen, maar ook om mensen mee te krijgen in de verandering.”


Subsidie

Wel besefte de wethouder terdege dat elk enthousiasme voor aansluiting op een warmtenet als sneeuw voor de zon zou verdwijnen wanneer het de individuele bewoners teveel zou kosten. Zoals bewoonster Wilma van Goozen, op zich een voorstander van aansluiting op het warmtenet, het zei: “Ik wil best wat bijdragen - een nieuwe CV ketel kost ook 1.500 tot 2.000 euro - maar meer dan 10.000 euro is veel teveel.” 

Van Woudenberg hoopte de financiële pijn te verzachten via een bijdrage van 4,7 miljoen euro uit het Rijkssubsidieprogramma Proeftuinen Aardgasvrije Wijken, dat bedoeld is om bestaande wijken aardgasvrij of aardgasvrij-ready te maken. Dat bedrag zou niet genoeg zijn voor alle ruim 900 woningen dus perkte hij het projectgebied in tot het noordelijk deel van de Oranjewijk, met zo’n 400 éénvormige jaren zestig rijtjeswoningen. 

In totaal dongen 71 gemeenten uit het hele land mee naar een portie uit deze subsidiepot die een kleine 100 miljoen euro bevatte. De wethouder was ervan overtuigd dat Leiderdorp een goede kans maakte, vooral omdat hij het Project Oranjewijk zag als een schoolvoorbeeld van burgerparticipatie, waar andere gemeenten nog wat van zouden kunnen leren. 

In oktober 2020 werd de selectie bekend: van 19 gemeenten werd de aanvraag gehonoreerd en Leiderdorp zat niet bij de gelukkigen. Het was een ijskoude douche. 

Van Woudenberg baalde vooral van de motivatie: het Leiderdorpse project zou nog niet ver genoeg uitgewerkt zijn. “Er zijn toegekende projecten die veel minder ver zijn dan wij al waren. Dat is echt een kul argument. Als we het geld hadden gekregen, zouden we binnen een jaar de eerste stappen hebben gezet.”


Einde project

Zonder de subsidie zag de gemeente geen mogelijkheden om het Project Oranjewijk te financieren en trok de stekker eruit. Op 27 oktober 2020 ging er een brief met die boodschap naar de bewoners van het projectgebied: “Nu de subsidie niet aan ons is toegekend, is het overgaan op een alternatieve warmtevoorziening op dit moment niet haalbaar voor uw wijk.”

Het betekent dat wanneer de Oranjewijk en het Doeskwartier-West een nieuw rioleringsstelsel krijgen en de oude gasleidingen verwijderd worden, er geen warmtenet aangelegd wordt. De wijken krijgen dan gewoon nieuwe gasleidingen. Wel wordt ruimte vrijgehouden in de grond zodat het in principe mogelijk is in de toekomst alsnog voor een warmtenet te kiezen.  

Was geld het enige probleem?

De ambities van Leiderdorp om binnen enkele jaren haar eerste bestaande wijk van het gas af te krijgen zijn dus gestrand bij de eerste grote horde: de financiering. Maar was geld echt het enige probleem? Zou met de Rijkssubsidie de aanleg van een warmtenet in - in ieder geval een deel van - de Oranjewijk wél gelukt zijn?


Twijfels

De overstap op een collectief warmtenet kan alleen gemaakt worden als genoeg bewoners daaraan mee willen doen, gaf toenmalig wethouder Willem Joosten in het najaar van 2018 al aan: “We hebben geen exact percentage bepaald voor het draagvlak dat nodig is. Minder dan de helft wordt een lastig verhaal. Maar ik kan me zo voorstellen dat als je 60 tot 70 procent mee hebt, dat toch wel een comfortabel gevoel geeft om verder te praten.”

Het is de vraag of het gelukt zou zijn dat draagvlak te creëren. Want hoe positief het Project Oranjewijk in september 2018 ook van start ging, er waren van meet af aan wel veel twijfels over het warmtenet. Twijfels die in de loop van de tijd alleen maar leken te groeien. En dan ging het niet alleen over de kosten. “Mijn grootste zorg is dat je met een warmtenet vast zit aan één leverancier. Die bepaalt de voorwaarden en de tarieven”, zei bewoner Harrie Wesselman al in de zomer van 2019.


Vuile warmte

Zelfs de bewoners die in principe bereid waren hun gasgestookte CV ketel in te ruilen voor een afleverunit van een warmtenet, hadden zo hun bedenkingen. Een belangrijke daarvan was het voornemen om het wijkwarmtenet te voeden met industriële restwarmte uit Rotterdam. Volgens de gemeente was dat absoluut noodzakelijk om het financiële plaatje rond te krijgen. Maar voor een aantal bewoners, en ook een aantal leden uit de Werkgroep Oranjewijk, voelde het niet goed. “Het is vuile warmte die wordt opgewekt op basis van eindige grondstoffen” zo verwoordde bewoner en werkgroeplid Clemens van Soest het. “Als je met de oplossing die je kiest als alternatief voor aardgas opnieuw CO2 gaat uitstoten, help je het broeikaseffect alleen maar verder, dan raak je letterlijk van de wal in de sloot.”

Maaike Liem uit de Oranjewijk, die zich in september 2019 aansloot bij de werkgroep, dacht er net zo over. Ze wil liever vandaag dan morgen van het gas af en ziet zeker de voordelen van een collectief warmtenet in de wijk, maar: “Warmte die geleverd wordt vanuit de zware industrie, daar heb ik heel veel bezwaar tegen.” Zij was er dan ook bepaald niet rouwig om dat Leiderdorp naast de subsidie greep. Het is wel goed even pas op de plaats te maken met de plannen voor een gasvrije Oranjewijk, zei ze eind 2020. “Dat geeft wat meer ruimte en lucht om even verder te kijken. Want er is in de afgelopen paar jaar heel veel bijgekomen aan technieken.” Ook geeft het gelegenheid om de bewoners meer mee te nemen in het proces. Want daar ontbrak het nog wat aan, was haar inschatting . “Het is heel moeilijk om een beslissing te nemen (over aansluiting op een warmtenet, red.) als je nog niet alle informatie hebt. Zeker als het gaat over je eigen huis kan ik me voorstellen dat dat soms wat onrust en ook wat weerstand opriep.”


Liever waterstof

Andere leden van de Werkgroep Oranjewijk kregen in de loop van de tijd steeds meer twijfels of hun advies aan de gemeente om in te zetten op een collectief warmtenet wel zo goed is geweest. Koos Chaudron en Piet Visser zouden met de kennis van nu beslist kiezen voor een andere oplossing: het vervangen van aardgas door waterstof.

“De ontwikkelingen rond waterstof gaan heel hard. En dat is mooi want het scheelt de mensen een heleboel geld”, zei Chaudron in de zomer van 2020. Visser is het daar helemaal mee eens. Waterstof is veel goedkoper en makkelijker stelde hij begin 2021: “De leidingen die buiten liggen zijn er geschikt voor maar die gaan we ook nog vervangen dus het wordt nog beter. En in huis hoef je alleen maar een nieuwe cv-ketel op te hangen. En die cv-ketel wordt nagenoeg even duur als degene die je nu hebt want er verandert eigenlijk niks aan.”

Dat er naar verwachting de komende decennia bij lange na niet genoeg waterstof beschikbaar is, dempt hun enthousiasme niet. Dat gaat er echt wel komen, is hun overtuiging.


Moeizaam

Als je één les kan trekken uit het Project Oranjewijk, is het wel dat de warmtetransitie in bestaande wijken, en vooral oudere wijken, een enorm taaie, complexe, langdurige en geldverslindende klus wordt. En dat de uitdagingen niet alleen op financieel en technisch gebied liggen, maar zeker ook bij het creëren van draagvlak bij de bewoners.

Dat geldt niet alleen voor de Leiderdorpse situatie, maar voor alle warmtetransitieprojecten. Ook bij projecten die wél subsidie hebben gekregen via de Proeftuinen Aardgasvrije Wijken. Het Economisch Instituut voor de Bouw heeft begin dit jaar dertien proeftuinen onderzocht die in 2018 bedragen van tussen de 4 en 8 miljoen euro ontvingen. De conclusie was dat ze maar moeizaam voortgang boeken. Pas in vier proeftuinen waren toen daadwerkelijk woningen van het gas af gehaald en daar waren het veel minder woningen dan gepland.

Het gaat veel geduld en veel inzet van de gemeenten vergen om alle bewoners in het proces mee te krijgen. De omschakeling moet niet teveel ‘gedoe’ geven. En er zullen grote zakken geld van de rijksoverheid moeten komen. Want als het de individuele huiseigenaar teveel gaat kosten – zeg maar meer dan de prijs van een nieuwe CV-ketel – gaat het zeker niet lukken.


Hoe nu verder?

Voor nu wordt in de hele gemeente Leiderdorp volop ingezet op het terugdringen van de warmtebehoefte in woningen door het stimuleren van isolatie en energiebesparing. Maar ondertussen is daar nog altijd die deadline van 2050, het jaar dat de gaskraan dicht gaat. Hoe worden de Oranjewijk en het Doeskwartier dan verwarmd? 

Dat hangt sterk af van de ontwikkelingen rond de heetwaterpijpleiding van Rotterdam naar deze regio, zo blijkt uit de vorige maand door de Leiderdorpse gemeenteraad vastgestelde Transitievisie Warmte voor de gemeente. De Leiding over Oost, in 2018 nog de gedroomde warmtebron voor de Oranjewijk, is eind 2020 definitief afgeblazen door problemen met de financiering. Maar er wordt nog wel onderzocht of er een aftakking van de nog aan te leggen warmteleiding tussen Rotterdam en Den Haag, de WarmtelinQ, naar Leiden gemaakt kan worden. Van die WarmtelinQ+ kan Leiderdorp dan ook profiteren.

Komt de WarmtelinQ+ er niet, dan is er geen duidelijke ‘beste keus’. Individuele oplossingen met warmtepompen of hybride warmtepompen (op groen gas) of wellicht toch een wijkwarmtenet met een andere warmtebron, het is allemaal mogelijk.

Gaat de WarmtelinQ+ door, dan staat een warmtenet gevoed door de heetwaterpijpleiding fier aan kop als beste alternatief voor aardgas in het overgrote deel van Leiderdorp, en ook in de Oranjewijk en het Doeskwartier. Mits de financiering geregeld kan worden, maar dat geldt voor alle oplossingen.


Beurt gemist

Duidelijk is wel dat de Oranjewijk en het Doeskwartier-West ook in dat geval zeker niet tot de eerste delen van Leiderdorp zullen behoren die verwarmd worden door de WarmtelinQ+. “Waar een nieuw gasnet ligt, is het wijkgericht overstappen op een alternatief vanuit het perspectief van de netbeheerder in de eerste tien jaar niet ondenkbaar, maar wel onwaarschijnlijk”, zo staat te lezen in de Transitievisie Warmte. Wethouder Van Woudenberg gaf nog een andere reden aan. De vervanging van de riolering en de gasleidingen in de wijk wordt aangegrepen om straten en perken opnieuw in te richten. Een dure klus die ook behoorlijk wat overlast gaat geven. “Dan ga je niet binnen tien jaar de boel opnieuw opengooien.” Met andere woorden: de Oranjewijk en het Doeskwartier hebben hun beurt gemist en de kans op een snelle, collectieve warmtetransitie is hier voorlopig verkeken. 

Bewoner Jan van Trigt, lid van het eerste uur de Werkgroep Oranjewijk, voorzag de mogelijkheid dat dit zou kunnen gebeuren al toen alles er nog rooskleurig uitzag. “In de werkgroep heb ik wel eens gezegd: ‘Of de Oranjewijk is de eerste Leiderdorpse wijk die van het gas af gaat, of het is de laatste’”, keek hij begin dit jaar terug. Hij ziet het ervan komen dat zijn wijk een heel andere route naar aardgasvrij gaat volgen, via individuele oplossingen. In 2019 werd die optie als te nog lastig en duur beschouwd maar de beoordeling zou nu wel eens heel anders kunnen uitpakken, schat hij in. “Warmtepompen en hybride warmtepompen hebben het laatste jaar een enorme ontwikkeling doorgemaakt. Ze worden steeds beter.” 

Daarmee zit hij op dezelfde lijn als het aanstaande kabinet dat ook lijkt te kiezen voor een meer individuele aanpak. “De hybride warmtepomp is op korte termijn voor de meeste woningen een goede warmteoplossing”, zo staat in het regeerakkoord te lezen. 


Leerzaam

Maar hoe worden de woningen in de Oranjewijk en het Doeskwartier-West op de lange termijn verwarmd, als de aardgaskraan echt dicht gaat? Dat ligt in feite weer even open als drie jaar geleden. Wat niet wil zeggen dat het Project Oranjewijk voor niets is geweest, constateerde de gemeentelijk projectleider Achmed Achbari afgelopen zomer ondanks alles toch met tevredenheid. “We hebben er enorm veel van geleerd. Kennis die we straks mee kunnen nemen in andere wijken.” 

De serie ‘ Van het gas af’ werd mede mogelijk gemaakt door een subsidie van het Leids Mediafonds. Binnenkort verschijnt op Unity.NU de documentaire ‘Van het gas af. Een wijk op zoek naar aardgasvrije toekomst’. Hou daarvoor de website van deze krant in de gaten.

Teksten en eindredactie: Corrie van der Laan, documentaire: Marc Wonnink. Met dank aan Nelleke Thissen, Yaël Vinckx en alle mensen die hebben meegewerkt aan de interviews.

De wijkbijwoners werden bijgepraat tijdens een bijeenkomst in 't Buurthuis half december 2019.
Afbeelding

Uit de krant