Met 'de plak' hield de schoolmeester de kinderen in het gareel. | Foto: PR
Met 'de plak' hield de schoolmeester de kinderen in het gareel. | Foto: PR

Een godtsalig ende getrou schoolmeester

Algemeen

In 1775 overleed de Leiderdorpse schoolmeester Teunis van Arle. Al snel belegden de schout, ambachtsbewaarders en kerkenraad een vergadering over een opvolger. Bij de notulen over deze procedure is een reglement gevoegd van tien pagina's, opgesteld door de synode van Dordrecht. Dit reglement omschrijft gedetailleerd de taken en regels waar de schoolmeester zich aan had te houden. Het interessante van het reglement is dat het laat zien welke misstanden er dus voorkwamen en waardoor men zich genoodzaakt zag strenge en precieze regels op te stellen.

Het kastijden der kinderen

Zo wordt nauwkeurig aangegeven wanneer kinderen gekastijd mochten worden en op welke manier het vooral niet mocht. Kastijdingen moesten geschieden met menschlievent-heijd ende voorzichtige bescheijdentheijd. En dan komt wat kennelijk vaak gebeurde. Het was niet geoorloofd kinderen met stokken of vuisten te slaan, ze te trappen, aan de haren te trekken of met de hand op het hoofd te slaan. De schoolmeester moest de kinderen vooral met zijn autoriteit in toom houden en als dat niet lukte mocht hij ze met de plak tuchtigen, een ronde houten schijf aan een steel. In het reglement uit 1630, dat nauwelijks 6 pagina's omvat, wordt nog met geen woord gerept over het straffen van kinderen. Wel meer in het algemeen alles te doen dat een goet godtsalig ende getrou schoolmeester in goede consientie toestaat. Bijna een vrijbrief voor de schoolmeester te doen wat hij goed achtte. Pas in 1820, 190 jaar later, werden lijfstraffen op school verboden.

Taken en regels

Het reglement geeft verder precies de werktijden van de onderwijzer aan, hoe te handelen bij afwezigheid, het onderwijs altijd te beginnen en te eindigen met gebed en alleen door de kerk goedgekeurde goede en stichtelijke boeken te gebruiken. Verder moest hij de kinderen een afkeer in boesemen voor leugen, bedrog, ontvreemding, geweld en alle andere ondeugden. De schoolmeester had een drukke baan en nauwelijks vrije tijd. Hij had alleen vrij op zaterdagmiddag en de drie eerste werkdagen van de week waarin Pasen, Pinksteren, de Kerst en de jaarlijkse kermis viel. De nadruk in het onderwijs lag op letter, schrijf en telkunde, maar hij moest de jeugd ook een goede en aenlokkende smaek geven van God en zijnen Dienst. Dat was vanzelfsprekend de ware hervormde religie.

Multitasking

Tot nu toe hebben we het alleen nog maar gehad over zijn onderwijstaken, maar hieraan gekoppeld waren het voorlezers- en voorzangersambt en het kosterambt. De schoolmeester als multitasker. Als voorlezer en voorzanger moest hij elke kerkdienst aanwezig zijn en stukken uit de bijbel voorlezen en psalmen voorzingen. Als koster moest hij de kerk schoonhouden en voor iedere dienst op orde brengen en bij een doop voor zuijver waeter zorgen. 's Winters moest hij zorgen voor verwarmde stoven op de kansel en in de kerkbanken en 's avonds voor het aansteken van het licht in de consistorie. De taken van de voorlezer en koster werden gedetailleerd uitgewerkt en afgesloten met de opmerking dat hij de kerkmeesters prompt en nauwkeurig moest gehoorzamen. Hier zal het dus aan geschort hebben in het dagelijks leven.

Jan Zwaan

De nieuwe schoolmeester, Jan Zwaan, ging akkoord met de in het reglement genoemde punten en werd aangesteld. Het was ook toen al een slecht betaalde baan met vele neventaken. Het zal duidelijk zijn dat de huidige onderbetaling en overbelasting in het onderwijs een lange en indrukwekkende voorgeschiedenis heeft.

Edward Sodderland, Historicus

Uit de krant